Her şirketin, hem yetkinlik hem de iş alınacak ülkedeki deneyim faktörü farklı olacağından, Belirsizlik Faktörü için tek bir doğrudan söz edilemez. A şirketi için uygulanacak bir faktör, B şirketi için tamamen geçersiz olabilir. Yine de, şirketlerin kendi büyüme stratejileri açısından analitik bir hesaplama yöntemi geliştirmeleri, geri beslemeler yolu ile bu yöntemi ilerletmeleri, gelecekteki projelerinin başarısı açısından önemli olacaktır.
Bir projenin son fiyatını belirleyen etmenler;
- Genel giderler ve yönetim giderleri
- Direk maliyetler
- Finansal maliyetler
- Belirsizlik Faktörü
- Kar oranı
olarak, kısaca özetlenebilir.
Rekabet şartları tarafından belirlenecek "kar oranı"nı hariç tutarsak, Belirsizlik Faktörü dışındaki maliyet etmenleri, nesnel yöntemlerle yüksek doğrulukla belirlenebilir. Bu yazının konusu, şirketlerin kendi yetkinlik ve deneyimlerine göre, projeden projeye yöntem farklılığı içermeyecek, analitik bir Belirsizlik Faktörü(BF) belirleme yönteminin ana hatlarını paylaşmaktır. Yazımızda aslen inşaat projelerini dikkate aldıysak da, belirteceğimiz unsurlardan diğer sektörler de kendileri için uygun çıkarımları kolaylıkla yapabilirler.
Esas itibari ile, BF'yi meydana getiren ana unsurlar, önem sırası ile, ülke faktörü, proje türü, sözleşme tipi, müşteri profili, iş süresi ve yaklaşık sözleşme bedelidir. Bu unsurların birbirlerinden bağımsız olmadığını düşünürsek,
BF= UFxPTxSTxMPxISxSB
olarak tespit etmek mümkündür. Burada her unsurun 1'den büyük, 1,1'den de küçük olmasına dikkat etmekte fayda vardır. Genel bir eğilim olarak, BF’yi 1.30’un üzerinde hesaplıyorsanız o projeyi yürütme konusunda tekrar düşünmenizde fayda olacaktır.
Şimdi her unsurun nasıl belirlenmesi gerektiğine bir göz atalım.
I. ÜLKE FAKTÖRÜ
BF'nin en önemli unsurudur. Aşağıdaki alt unsurlar puanlanarak belirlenmesinde fayda vardır:
A. Finansal ve Ekonomik durum
- Ülke kredi notu ortalaması (uluslararası değerlendirme kuruluşları verilerine göre)
- Kur konvertibilitesindeki zorluk durumu
- Para transferi zorluğu
- Yerel vergi yasaları esnekliği ve şartları
B. Politik durum
- Ülke demokrasi sıralaması
- İç savaş hali
- Savaş hali
C. Hukuki durum
- Bağımsız ve tarafsız hukuk sistemi
- Kanun ve kuralların uygulanma yetkinliği
- Proje ile ilgili standartların gelişmişlik düzeyi
D. Coğrafi durum (projenin yürütüleceği bölge için)
- liman, havaalanı ve anayollara yakınlık
- Proje için gerekli hammaddelere yakınlık
- Hidrolojik ve meteorolojik riskler
E. Yürütme Erki
- Yolsuzluk düzeyi
- Bürokratik zorluk düzeyi
- Proje ile ilgili alınması gereken izin prosedürleri
- Yabancı yatırım ya da işletmelere tanınan ayrıcalık/kolaylıklar
F. Yerel pazar koşulları
- Yerel yüklenicilerle çalışma zorunluğu
- Yerel işçi çalıştırma zorunluluğu
- Yerel malzeme kullanım zorunluluğu
- Kullanılması gereken yerel yüklenici ve işçilerin yetkinliği
- Yabancı işçilerin çalıştırılmasına yönelik kısıtlar
- Sosyal hayata yakınlık
- Ülkedeki yabancı düşmanlığı seviyesi
G. Şirket Deneyimi
- Adı geçen ülkedeki deneyim yılı
- Projenin yapılacağı bölgedeki deneyim yılı
- Adı geçen ülkede deneyimli personel durumu
- Personelin adı geçen ülkede çalışma hevesi
Şüphesiz ki, her şirketin bu ülkedeki geçmiş deneyimine göre bu unsurların puanlaması değişebilir. Dediğimiz gibi, BF, her şirket için çok farklı sonuçla verebilir.
II. PROJE TÜRÜ
Yürütülecek projenin kompleksliği ve şirketin bu alandaki deneyimi BF'yi etkileyecek bir diğer unsurdur. Bu faktörün alt unsurlarına bakalım;
A. Proje Kompleksliği
- Teknolojik, endüstriyel, ticari, vb
- Teknoloji transferi gerekli mi? Hazır teknoloji anlaşılmış fiyattan anahtar teslim mi alınacak?
- Kendiniz teknoloji üretecek misiniz?
- Kurmanız gereken tesis var mı ?
B. Şirket Deneyimi
- Aynı türden projelerde deneyim yılı
- Bu tür projeleri gerçekleştirmiş personel mevcudiyeti
- Bu tür projelerde yetkin personeli dışarıdan temin etme zorluğu
III. SÖZLEŞME TİPİ
Yürütülecek proje ile ilgili olarak imzalanacak sözleşmenin, tipi, türü, teslim metodu, uyuşmazlık maddeleri vb özellikleri, BF'nin belirlenmesi açısından önem taşımaktadır. Şimdi bu alt unsurlara bir göz atalım.
A. Sözleşme Türü
- uluslararası standart form veya projeye özel
- İşveren tarafından mı, sizin tarafınızdan mı hazırlandı?
B. Tasarım (design) yöntemi
- EPC (engineering, procurement, construction),
- Yüklenici tasarımı ve inşası
- İşveren tasarımı
C. Ödeme Yöntemi
- Anahtar Teslim
- Yap İşlet Devret
- Birim Fiyat
- Maliyet + Kar
D. Uyuşmazlıkların Halli
- Yerel mahkeme
- Uluslarası mahkeme
- Yerel Tahkim
- Uluslararası Tahkim
E. İşveren temsilcisi
- Doğrudan işveren
- Bağımsız mühendislik denetimi
F. Şirket Deneyimi
- Şirketin benzer sözleşme deneyimi
- Personelin benzer sözleşme deneyimi
- Bu sözleşmelerde deneyimli personelin dışarıdan temin edilme zorluğu
IV. MÜŞTERİ PROFİLİ
Daha önce sözü edilen unsurlar kadar olmasa da, projenin -eğer varsa- işvereninin profili de BF'ye etki edebilir. Bu etki için aşağıdaki unsurları değerlendirmek gerekecektir:
A. İşveren türü
- Kamu
- Özel Sektör
- STK
B. Finansal
- proje fonları yeterliliği
- Kredi durumu
C. Şirket Deneyimi
- bu işverenle geçmiş deneyim
- Personelin bu işverenle geçmiş deneyimi
- İşverenin eski yüklenicileri ile davalık olma sıklığı
V. İŞİN SÜRESİ
Günümüzün hızla değişen ekonomik ve politik koşullarında, uzun süreli uluslarası projelerin altına imza atmak da bir o kadar güçleşti. Proje süresi uzadıkça, ihale şartlarında sabitmiş gibi gözüken şartlar da değişime uğrayabilmekte. Bu unsurun BF'nin tespitinde aşağıdaki sürelere göre puanlanarak, faktöre bir miktar etki yapması sağlanabilir.
- 1-6 ay, kısa vade. Belirsizlik en az
- 6 ay- 1 yıl, orta vade. Orta belirsizlik
- 1 yıl üstü, uzun vade. Yüksek belirsizlik
VI. YAKLAŞIK SÖZLEŞME BEDELİ
Henüz BF'yi sonuçlandırmadığınızdan, proje bedelinizi ancak yaklaşık olarak tahmin edebilirsiniz. Tecrübelerimiz göstermektedir ki, işin bedeli arttıkça, artılar ve eksilerin birbirini götürmesi daha kolaylaşacak, belirsizlikten ötürü oluşacak ek maliyetlerin kompanse edilmesi kolaylaşacaktır. Bu durumda aşağıdaki gibi bir faktör derecelemesini tavsiye edebiliriz:
- 1-10 milyon dolar, küçük ölçekli, Belirsizlik yüksek
- 10-100 milyon dolar, orta ölçekli, Belirsizlik orta
- 100-500 milyon dolar, büyük ölçekli, Belirsizlik düşük
- 500 milyon dolar üstü, mega ölçekli, Belirsizlik çok düşük
Yukarıda sıraladığımız altı ana unsur, ve alt unsurların puanlamasını vermek bu aşamada doğru olmayacaktır. Her şirketin, kendi özel şartlarını dikkate alarak bu puanlamayı tamamlaması ve farklı projelerinde aynı analitik yöntemi kullanmasının önemi adına bu çalışma bilgilerinize sunulmuştur. Böylelikle, başparmağa bakarak Belirsizlik Faktörü belirleme dönemine son verilmesinin vaktinin geldiğine inanıyoruz.
Uluslararası arenada proje yürüten başta inşaat olmak üzere, tüm şirketlerin ihale süreçlerini etkiler, Belirsizlik Faktörü. Pek çok şirket bu faktörü doğru hesaplayamadığından, ya ihale sürecinde elimine edilmekte ya da yapım sürecinde artan maliyetleri karşılayamaz hale geldiğinden, projesini sonuçlandıramamakta, hatta iş dünyasından tamamen silinebilmektedir.
Her şirketin, hem yetkinlik hem de iş alınacak ülkedeki deneyim faktörü farklı olacağından, Belirsizlik Faktörü için tek bir doğrudan söz edilemez. A şirketi için uygulanacak bir faktör, B şirketi için tamamen geçersiz olabilir. Yine de, şirketlerin kendi büyüme stratejileri açısından analitik bir hesaplama yöntemi geliştirmeleri, geri beslemeler yolu ile bu yöntemi ilerletmeleri, gelecekteki projelerinin başarısı açısından önemli olacaktır.
Bir projenin son fiyatını belirleyen etmenler;
- Genel giderler ve yönetim giderleri
- Direk maliyetler
- Finansal maliyetler
- Belirsizlik Faktörü
- Kar oranı
olarak, kısaca özetlenebilir.
Rekabet şartları tarafından belirlenecek "kar oranı"nı hariç tutarsak, Belirsizlik Faktörü dışındaki maliyet etmenleri, nesnel yöntemlerle yüksek doğrulukla belirlenebilir. Bu yazının konusu, şirketlerin kendi yetkinlik ve deneyimlerine göre, projeden projeye yöntem farklılığı içermeyecek, analitik bir Belirsizlik Faktörü(BF) belirleme yönteminin ana hatlarını paylaşmaktır. Yazımızda aslen inşaat projelerini dikkate aldıysak da, belirteceğimiz unsurlardan diğer sektörler de kendileri için uygun çıkarımları kolaylıkla yapabilirler.
Esas itibari ile, BF'yi meydana getiren ana unsurlar, önem sırası ile, ülke faktörü, proje türü, sözleşme tipi, müşteri profili, iş süresi ve yaklaşık sözleşme bedelidir. Bu unsurların birbirlerinden bağımsız olmadığını düşünürsek,
BF= UFxPTxSTxMPxISxSB
olarak tespit etmek mümkündür. Burada her unsurun 1'den büyük, 1,1'den de küçük olmasına dikkat etmekte fayda vardır. Genel bir eğilim olarak, BF’yi 1.30’un üzerinde hesaplıyorsanız o projeyi yürütme konusunda tekrar düşünmenizde fayda olacaktır.
Şimdi her unsurun nasıl belirlenmesi gerektiğine bir göz atalım.
I. ÜLKE FAKTÖRÜ
BF'nin en önemli unsurudur. Aşağıdaki alt unsurlar puanlanarak belirlenmesinde fayda vardır:
A. Finansal ve Ekonomik durum
- Ülke kredi notu ortalaması (uluslararası değerlendirme kuruluşları verilerine göre)
- Kur konvertibilitesindeki zorluk durumu
- Para transferi zorluğu
- Yerel vergi yasaları esnekliği ve şartları
B. Politik durum
- Ülke demokrasi sıralaması
- İç savaş hali
- Savaş hali
C. Hukuki durum
- Bağımsız ve tarafsız hukuk sistemi
- Kanun ve kuralların uygulanma yetkinliği
- Proje ile ilgili standartların gelişmişlik düzeyi
D. Coğrafi durum (projenin yürütüleceği bölge için)
- liman, havaalanı ve anayollara yakınlık
- Proje için gerekli hammaddelere yakınlık
- Hidrolojik ve meteorolojik riskler
E. Yürütme Erki
- Yolsuzluk düzeyi
- Bürokratik zorluk düzeyi
- Proje ile ilgili alınması gereken izin prosedürleri
- Yabancı yatırım ya da işletmelere tanınan ayrıcalık/kolaylıklar
F. Yerel pazar koşulları
- Yerel yüklenicilerle çalışma zorunluğu
- Yerel işçi çalıştırma zorunluluğu
- Yerel malzeme kullanım zorunluluğu
- Kullanılması gereken yerel yüklenici ve işçilerin yetkinliği
- Yabancı işçilerin çalıştırılmasına yönelik kısıtlar
- Sosyal hayata yakınlık
- Ülkedeki yabancı düşmanlığı seviyesi
G. Şirket Deneyimi
- Adı geçen ülkedeki deneyim yılı
- Projenin yapılacağı bölgedeki deneyim yılı
- Adı geçen ülkede deneyimli personel durumu
- Personelin adı geçen ülkede çalışma hevesi
Şüphesiz ki, her şirketin bu ülkedeki geçmiş deneyimine göre bu unsurların puanlaması değişebilir. Dediğimiz gibi, BF, her şirket için çok farklı sonuçla verebilir.
II. PROJE TÜRÜ
Yürütülecek projenin kompleksliği ve şirketin bu alandaki deneyimi BF'yi etkileyecek bir diğer unsurdur. Bu faktörün alt unsurlarına bakalım;
A. Proje Kompleksliği
- Teknolojik, endüstriyel, ticari, vb
- Teknoloji transferi gerekli mi? Hazır teknoloji anlaşılmış fiyattan anahtar teslim mi alınacak?
- Kendiniz teknoloji üretecek misiniz?
- Kurmanız gereken tesis var mı ?
B. Şirket Deneyimi
- Aynı türden projelerde deneyim yılı
- Bu tür projeleri gerçekleştirmiş personel mevcudiyeti
- Bu tür projelerde yetkin personeli dışarıdan temin etme zorluğu
III. SÖZLEŞME TİPİ
Yürütülecek proje ile ilgili olarak imzalanacak sözleşmenin, tipi, türü, teslim metodu, uyuşmazlık maddeleri vb özellikleri, BF'nin belirlenmesi açısından önem taşımaktadır. Şimdi bu alt unsurlara bir göz atalım.
A. Sözleşme Türü
- uluslararası standart form veya projeye özel
- İşveren tarafından mı, sizin tarafınızdan mı hazırlandı?
B. Tasarım (design) yöntemi
- EPC (engineering, procurement, construction),
- Yüklenici tasarımı ve inşası
- İşveren tasarımı
C. Ödeme Yöntemi
- Anahtar Teslim
- Yap İşlet Devret
- Birim Fiyat
- Maliyet + Kar
D. Uyuşmazlıkların Halli
- Yerel mahkeme
- Uluslarası mahkeme
- Yerel Tahkim
- Uluslararası Tahkim
E. İşveren temsilcisi
- Doğrudan işveren
- Bağımsız mühendislik denetimi
F. Şirket Deneyimi
- Şirketin benzer sözleşme deneyimi
- Personelin benzer sözleşme deneyimi
- Bu sözleşmelerde deneyimli personelin dışarıdan temin edilme zorluğu
IV. MÜŞTERİ PROFİLİ
Daha önce sözü edilen unsurlar kadar olmasa da, projenin -eğer varsa- işvereninin profili de BF'ye etki edebilir. Bu etki için aşağıdaki unsurları değerlendirmek gerekecektir:
A. İşveren türü
- Kamu
- Özel Sektör
- STK
B. Finansal
- proje fonları yeterliliği
- Kredi durumu
C. Şirket Deneyimi
- bu işverenle geçmiş deneyim
- Personelin bu işverenle geçmiş deneyimi
- İşverenin eski yüklenicileri ile davalık olma sıklığı
V. İŞİN SÜRESİ
Günümüzün hızla değişen ekonomik ve politik koşullarında, uzun süreli uluslarası projelerin altına imza atmak da bir o kadar güçleşti. Proje süresi uzadıkça, ihale şartlarında sabitmiş gibi gözüken şartlar da değişime uğrayabilmekte. Bu unsurun BF'nin tespitinde aşağıdaki sürelere göre puanlanarak, faktöre bir miktar etki yapması sağlanabilir.
- 1-6 ay, kısa vade. Belirsizlik en az
- 6 ay- 1 yıl, orta vade. Orta belirsizlik
- 1 yıl üstü, uzun vade. Yüksek belirsizlik
VI. YAKLAŞIK SÖZLEŞME BEDELİ
Henüz BF'yi sonuçlandırmadığınızdan, proje bedelinizi ancak yaklaşık olarak tahmin edebilirsiniz. Tecrübelerimiz göstermektedir ki, işin bedeli arttıkça, artılar ve eksilerin birbirini götürmesi daha kolaylaşacak, belirsizlikten ötürü oluşacak ek maliyetlerin kompanse edilmesi kolaylaşacaktır. Bu durumda aşağıdaki gibi bir faktör derecelemesini tavsiye edebiliriz:
- 1-10 milyon dolar, küçük ölçekli, Belirsizlik yüksek
- 10-100 milyon dolar, orta ölçekli, Belirsizlik orta
- 100-500 milyon dolar, büyük ölçekli, Belirsizlik düşük
- 500 milyon dolar üstü, mega ölçekli, Belirsizlik çok düşük
Yukarıda sıraladığımız altı ana unsur, ve alt unsurların puanlamasını vermek bu aşamada doğru olmayacaktır. Her şirketin, kendi özel şartlarını dikkate alarak bu puanlamayı tamamlaması ve farklı projelerinde aynı analitik yöntemi kullanmasının önemi adına bu çalışma bilgilerinize sunulmuştur. Böylelikle, başparmağa bakarak Belirsizlik Faktörü belirleme dönemine son verilmesinin vaktinin geldiğine inanıyoruz.
Ender Şenkaya
Haziran 2017
Haziran 2017